Kiska*
Aleuty, Alaska. Kiska, 1220 m n.p.m. Stratowulkan.
Niezamieszkana wulkaniczna Kiska, w grupie Rat Islands (Wysp Szczurzych) w archipelagu Aleutów, ma dogodne przystanie, jest więc łatwo dostępna. Jej północny kraniec tworzy stożkowy stratowulkan Kiska. Wierzchołek wulkanu wieńczy otwarty na północ eliptyczny krater szerokości 400 m. Symetryczny wulkan z trzech stron otaczają strzeliste klify sięgające 450 m wysokości. Silniejsza erupcja stratowulkanu Kiska nastąpiła 24 stycznia 1962 r. Wówczas z bocznego stożka żużlowego na północnej flance (Sirius Point) zostały wyemitowane wylewy lawy. Podczas wybuchu 12 września 1969 r. pojawiły się niewielkie emisje pary i popiołu oraz niewielki wyciek lawy. Ostatnia umiarkowana emisja pary i popiołu z bocznego górnego otworu erupcyjnego została dostrzeżona przez mieszkańców sąsiedniej wyspy Amchitka w maju 1990 r.
Wyspę Kiska (jak i większość aleuckich wysp) odkrył w październiku 1741 r. Duńczyk Vitus Bering (1681–1741), słynny żeglarz, badacz, dowódca wypraw i odkrywca, który był oficerem rosyjskiej marynarki wojennej. Historia Beringa zakończyła się tragicznie– zachorował na szkorbut i zmarł 19 grudnia 1741 r. na niezamieszkanej wyspie w pobliżu Półwyspu Kamczackiego, nazwanej potem Wyspą Beringa. Oprócz Beringa wyzionęło ducha 28 członków ekspedycji. Pozostali przeżyli na Wyspie Beringa 10 miesięcy, polując na foki i ptaki. W tym czasie silny sztorm zniszczył statek „Święty Piotr". Dzielni żeglarze z połamanych fragmentów zbudowali dwumasztowiec i pod dowództwem Szweda Svena Waxella (również w służbie rosyjskiej) 27 sierpnia 1742 r. dopłynęli do Pietropawłowska Kamczackiego.
W 1867 r. Alaskę i Aleuty (w tym Kiskę) kupiły od Rosji Stany Zjednoczone za cenę 7,2 mln ówczesnych dolarów. Pomiędzy 6 czerwca 1942 r. a 28 lipca 1943 r. Kiskę i wyspę Attu zajmowali Japończycy. Ok. 500 japońskich żołnierzy zaatakowało personel obsługi amerykańskiej stacji meteorologicznej Kiska, stacjonujący na wyspie. Zginęło dwóch Amerykanów, siedmiu dostało się do niewoli. Jednemu z Amerykanów, Williamowi C. House’owi, udało się zbiec. Ukrywał się na Kiska 50 dni, odżywiając się roślinami i robakami. W końcu, wygłodzony, poddał się japońskim żołnierzom. W reakcji na japońską okupację wyspy sprzymierzone siły alianckie i amerykańskie bombardowały garnizon japoński z powietrza i prowadziły ostrzał z okrętów wojennych. W wyniku systematycznego bombardowania i ostrzału w okolicy wyspy zatonęły bądź zostały uszkodzone japońskie statki wojenne, transportowce i okręty podwodne. 19 czerwca 1942 r. amerykańskie lotnictwo zbombardowało i zatopiło japoński zbiornikowiec „Nissan Maru", 8 sierpnia zatonął transportowiec „Kano Maru" zatopiony przez patrolowe samoloty-amfibie PBY Catalina. 5 i 17 października amerykańskie lotnictwo zatopiło japoński parowiec „Borneo Maru" i niszczyciel „Oboro". 4 listopada zatonął zbombardowany okręt podwodny „Ro-65". Wody przybrzeżne Kiska to istne cmentarzysko japońskich okrętów wojennych i statków zaopatrzeniowych.
Okupanci utworzyli na wyspie Kiska bazę lądową z lotniskiem i kwaterami dla żołnierzy, bazę hydroplanów oraz bazę okrętów podwodnych z rampami oraz licznymi stanowiskami broni przeciwlotniczej. Obiekty morskie skoncentrowano na północno-zachodnim wybrzeżu przystani Kiska, natomiast wojskowe w Gertrude Cove. Cwani Japończycy dla zmylenia przeciwnika posługiwali się atrapami wojennymi. Wyspę oczywiście solidnie ufortyfikowali. Jednakże po klęsce, którą ponieśli w maju 1943 r. w bitwie o Attu, zapadła decyzja o skrytej ewakuacji liczącego 5183 żołnierzy japońskiego garnizonu na Kiska. 29 lipca 1943 r. pod osłoną gęstniejącej mgły japońskie lekkie krążowniki „Abukuma" i „Kiso" oraz niszczyciele „Yugumo", „Kazagumo", „Usugumo", „Asagumo", „Akigumo" i „Hibiki" podpłynęły do Kiska. Ewakuacja japońskiego garnizonu stała się faktem. Ani Kanadyjczycy, ani Amerykanie nie wiedzieli o udanej ewakuacji. Kiedy wylądowali na wyspie 15 sierpnia, powitały ich pozostawione przez Japończyków psy. Paradoksalnie, wskutek ataku na już nieokupowaną wyspę zginęło 313 żołnierzy. Przyczyny były rozmaite: bratobójczy ogień, eksplozje min, pozostawione przez Japończyków bomby pułapki, nieszczęśliwe wypadki.
Kiska była pierwowzorem wulkanicznej wyspy Skira, na której toczy się akcja gry komputerowej Operacja Flashpoint: Powstanie smoka (Operation Flashpoint: Dragon Rising). Projektanci gier komputerowych odwzorowali stratowulkan, płaski region jezior i strumieni, tereny trawiaste, lasy i mokradła.
Jednym z ciekawszych reliktów II wojny światowej jest rdzewiejący egzemplarz miniaturowego japońskiego okrętu podwodnego, przystosowanego do obsługi przez jedną lub dwie osoby, przy czym członkowie jego „załogi" zazwyczaj nocowali na macierzystym okręcie. Owe karzełkowate okręty podwodne typu A Ko-Hyoteki uzbrojone były w dwie torpedy i przy zanurzeniu mogły przemieszczać się z prędkością 19 węzłów, jednakże na krótki dystans z powodu niemożności naładowania akumulatorów. Właśne tymi okręcikami Japończycy zaatakowali w 1941 r. bazę US Navy w Pearl Harbor na O’ahu (Hawaje). Nadto na wyspie – po uzyskaniu wymaganego pozwolenia – można zobaczyć stare stanowiska broni maszynowej, artylerii przeciwlotniczej, ruiny kwatery oficerskiej, sieć podziemnych tuneli i bunkrów, która służyła japońskim żołnierzom do krycia się podczas bombardowań i ostrzału, oraz wrak frachtowca „Nozima Maru".
Saint Paul
Pribilof Islands / Wyspy Pribyłowa, Alaska. Saint Paul, 203 m n.p.m. Monogenetyczny obszar wulkaniczny.
Saint Paul – największą z Wysp Pribyłowa – tworzą małe stożki żużlowe oraz kompleksy stożków żużlowych i okalające je wylewy lawy w większości typu pahoehoe (lawa trzewiowa) i przynajmniej trzy typu aa (chropowata lawa bazaltowa o poszarpanej powierzchni). Wśród wyróżniających się stożków na wyspie warto wymienić Crater Hill, z głównym kraterem głębokim na 200 m i wylewem lawy grubości 50 m; stożek żużlowy Fox Hill oraz wyemitowany przezeń wylew lawy w wieku geologicznym 3200 lat; kompleks stożków żużlowych Bogoslof Hill w centrum wyspy. Liczne stożki na wyspie są monogenetyczne, tzn. wybuchły tylko raz. Najsłynniejszym stożkiem monogenetycznym jest niewątpliwie meksykański Paricutín, którego fascynujące narodziny w 1943 r. na polu kukurydzy rolnika Dionisia Pulido przeszły do bogatej historii wulkanologii.
Wyspa Saint Paul na Morzu Beringa to ornitologiczny raj – zarejestrowano na niej przynajmniej 310 gatunków ptaków. Właśnie dlatego miłośnicy morskich ptaków i pingwinów przybywają na Saint Paul. Na wyspie rozmnaża się także ogromna populacja koticzaków niedźwiedziowatych (Callorhinus ursinus). Na przełomie 2016 i 2017 r. na plażach miejscowi znajdowali dziesiątki martwych maskonurów. Ptaki były wygłodzone, miały puste żołądki. Według jednej z teorii maskonury opuściły Saint Paul podczas zimowej migracji, kierując się na północ nad Morze Beringa. Nie znalazły jednak pożywienia, słabły, w końcu padały, a ich truchła przynosiły na plaże Saint Paul morskie prądy. Przyczyną wymierania maskonurów może być hot blob – oddziałująca na cały morski ekosystem masa ciepłej wody. Małe rybki, które stanowią podstawę diety maskonurów, próbowały zaadaptować się do tej ciepłej masy poprzez wypływanie do odmiennych obszarów lub nurkowanie głębiej do warstw chłodniejszej wody. Z powodu tych zmian maskonury zaczęły głodować.
Do końca lat 70. XIX w. na Saint Paul były jeszcze w użyciu barabaras: tradycyjne domy Aleutów i Rosjan, częściowo wkopane w ziemię, z kopulastymi dachami okrytymi darnią, odporne na silne wiatry i przeszywający chłód od Morza Beringa.
Saint Paul odkrył w 1787 r. rosyjski nawigator Gawrił Pribyłow, choć tak naprawdę na trop tej wyspy naprowadził go syn prominentnego Aleuta. Jeszcze wtedy Wyspy Pribyłowa (nazywane przez Aleutów Aamix) nie były zamieszkane, jednakże służyły Aleutom jako doskonałe miejsca polowań na koticzaki. W 1788 r. Rosyjsko-Amerykańska Kompania Handlowa relokowała na wyspę Aleutów z Atki i Unalaski, by polowali na uchatki. Rosjanie traktowali Aleutów jak niewolników: mieszkali w skandalicznych warunkach, byli bici, poniżani, musieli polować, sprzątać i służyć rosyjskim panom. Zdarzało się, że w letnim sezonie łowieckim aleuccy myśliwi zabijali ponad 100 000 uchatkowatych (uchatki, kotiki, koticzaki) na lądzie Wysp Pribyłowa. Potomkowie Aleutów żyją po dziś dzień w miejscowości Saint Paul (ok.500 mieszkańców); w jej pobliżu jest niewielkie lotnisko. Na wyspę można dostać się statkiem bądź samolotem z Anchorage (lot trwa 3 godz. 30 min).
Seguam
Aleuty, Alaska. Pyre Peak, 1154 m n.p.m. Stratowulkan.
Wulkaniczną Seguam (11,5 km × 24 km) pomiędzy wyspami Amlia i Amukta, tworzą dwie holoceńskie kaldery, przy czym każda z nich ma postkalderowy stożek. Trzeci ze stożków, Moundhill, znajduje się na wschodnim krańcu wyspy. Stożek najbardziej wysuniętej na zachód kaldery (szer. 3 km × 4 km), zwany Pyre Peak (Góra Stos), jest obecnie aktywnym centrum erupcyjnym na wyspie. Otaczają go wylewy bazaltowej lawy z ostatnich erupcji na Seguam.
W 1850 r. estoński geolog i mineralog Constantin von Grewingk pisał, że wulkan na wyspie Seguam był aktywny w latach 1786–90. Nie można ani temu zaprzeczyć, ani to definitywnie potwierdzić. Umiarkowane erupcje eksplozywne na wyspie notowano w latach 1891, 1892 i 1902. Podczas erupcji w 1892 r. popiół wulkaniczny przyciemnił niebo. Do lepiej udokumentowanych erupcji Pyre Peak należą te w latach 1977, 1992 i 1993. W marcu 1977 r. na południowy wschód od wierzchołka Pyre Peak otworzyła się szczelina erupcyjna długości 1,5 km, z której tryskały fontanny lawy. Krzepnące powoli ciemne potoki lawy kontrastowały z bielą śniegu. 27 grudnia 1992 r. obłok popiołu nad Pyre Peak sięgał do wysokości 1,2 km i rozciągnął się na odległość 24 km w kierunku północnym. W lipcu i sierpniu 1993 r. obłoki erupcyjne nad Pyre Peak sięgały do wysokości 2,5 km; był też wypływ lawy.
Górzysta wyspa Seguam, często z kiepską pogodą, nie jest zamieszkana.Oddziela ją od innej wyspy wulkanicznej, Amukta, przesmyk Amukta. Symetryczny stratowulkan Amukta, tworzący bezludną wyspę szerokości 7,7 km, ma krater centralny szerokości 400 m. Erupcje (zarówno z krateru centralnego, jak i z bocznych otworów erupcyjnych) rejestrowano od końca XIX w., czasem zaobserwowane z pokładów przepływających obok statków bądź przez pilotów przelatujących w okolicy Amukta.
Semisopochnoi
Aleuty, Alaska. Anvil Peak, 1221 m n.p.m. Stratowulkan.
Wyspa wulkaniczna Semisopochnoi (szer. 20 km) stanowi jeden z największych systemów wulkanicznych (wulkanów) zachodnich Aleutów. W kalderze (średnica 8 km) uformował się aktywny postkalderowy stożek Mount Cerberus (w mitologii greckiej trójgłowy pies Cerber strzegący wejścia do bram królestwa umarłych – Hadesu). Aktywny był także Sugarloaf Peak usytuowany na zewnątrz kaldery. Najwyższym punktem wyspy Semisopochnoi (z j. ros. Semisopocznyj – „mający siedem wzgórz") jest natomiast znajdujący się w jej północnej części stożek Anvil Peak.
Niestety, informacje o historycznych wybuchach wulkanu są skąpe. Po raz pierwszy zanotowano erupcję w 1873 r. W kwietniu 1987 r. nastąpiła emisja popiołu ze stożka Sugarloaf. Jego górne partie szczytowe pokryte świeżą tefrą kontrastowały z bielą pozostałych stożków na wyspie. Niewielkie emisje popiołu, tym razem ze stożka Mount Cerberus, pojawiały się we wrześniu i październiku 2018 r., w lipcu i sierpniu 2019 r., w grudniu 2019 r. do marca 2020 r., w czerwcu 2020 r. oraz od lutego do maja 2021 r. i od czerwca do listopada 2021 r. Warto dodać, że stożek Mount Cerberus ma trzy kratery centralne, a obecnie aktywność erupcyjną wykazuje krater North Cerberus (Cerber Północny). Jego krótkie eksplozje emitują obłoki popiołu sięgające wysokości 1,5–4,6 km. Krater ulega częstemu odgazowaniu, emitując dwutlenek siarki.
Tak jak większość wysp aleuckich, Semisopochnoi nie jest zamieszkana przez ludzi. W XIX w. pojawiali się na niej sporadycznie hodowcy zwierząt futerkowych, którzy sprowadzili na wyspę lisy polarne (Vulpes lagopus) oraz szczury. Zanim lisy zostały w 1997 r. wyeliminowane, wyginęło kilka gatunków ptaków gniazdujących w norach i na ziemi, m.in. burzyk burzowy, maskonur złotoczuby i bernikla aleucka. Na Semisopochnoi gniazduje gigantyczna, licząca milion osobników, kolonia nurniczków malutkich i nurniczków czubatych.
Unimak
Aleuty, Alaska. Shishaldin, 2857 m n.p.m. Stratowulkan.
Unimak (w grupie Wysp Lisich) jest największą wyspą archipelagu Aleutów. W jej jedynej miejscowości – rybackiej False Pas – mieszka ok. 400 osób (stan z 2020 r.). Na pełnej jezior i stożków wyspie Unimak są różne struktury wulkaniczne.
Na północny wschód od wulkanu Westdahl znajduje się kaldera Fisher (11 km × 18 km). Uformowała ją potężna erupcja eksplozywna andezytowego stratowulkanu ok. 9100 lat temu; spływy piroklastyczne, które wygenerowała, dotarły do Morza Beringa i Oceanu Spokojnego. Stożek stratowulkanu uległ częściowemu zniszczeniu. Mount Finch, w centrum kaldery, eksplodował w latach 1826 i 1830. Wulkan Mount Finch wykazuje aktywność fumaroliczną, gdyż na zachodnim zboczu występują niskotemperaturowe wyziewy wulkaniczne. Turqouise Lake (Jezioro Turkusowe) u podnóża stożka charakteryzuje się emisjami siarkowodoru.
Na południowo-zachodnim krańcu Unimak jest potężny zlodowaciały stratowukan Westdahl, jeden z największych aleuckich wulkanów. Jego erupcja w dniach 4–9 lutego 1978 r. uformowała krater (szer. 1,5 km, głęb. 500 m) oraz wygenerowała lahar, który dotarł na odległość 12 km. Kolumna popiołu nad wulkanem sięgnęła wysokości 8–10 km. 29 listopada 1991 r. na wschodnim zboczu Mount Westdahl otworzyła się szczelina erupcyjna długości 8 km i nastąpił wypływ lawy. Kolumna popiołu sięgnęła wysokości 6 km. Mount Westdahl był jednym z wielu wulkanów, do którego dotarli Maurice i Katia Krafftowie (w sierpniu 1978 r.).
Najsłynniejszym wulkanem Unimak jest symetryczny stratowulkan Shishaldin, usytuowany blisko centrum wyspy. To jeden z najbardziej symetrycznych i zarazem najpiękniejszych wulkanów na Ziemi, czasem określany mianem Fudżi Aleutów. Osiąga wysokość 2857 m n.p.m., zatem to także najwyższy wulkan Wysp Aleuckich. Miejscowi Aleuci nazwali go Sisquk, co znaczy „góra, która wskaże drogę, jeśli się zgubię". Od XVII w. rejestrowane są jego częste erupcje eksplozywne, zazwyczaj eksplozje strombolijskie i sporadyczne emisje lawy. Z niewielkiego krateru Mount Shishaldin często unosi się obłok pary. Ostatni raz Shishaldin wybuchał w latach 2014–15 oraz 2019–20 i niewykluczone, że wkrótce znowu się przebudzi. W sąsiedztwie Shishaldin jest mocno poszarpany stratowulkan Isanotski, z którego wierzchołka schodzą lodowce. 13 km na południowy zachód od wioski False Pass wznosi się zlodowaciały stratowulkan Roundtop, którego wierzchołek wieńczy płaska kaldera szerokości 3 km. Nie są znane erupcje Mount Roundtop w holocenie; w latach 30. XX w. miejscowi znaleźli na jego zboczach gorące źródła.
W 1903 r. na południowo-zachodnim wybrzeżu zbudowano latarnię morską Amerykańskiej Straży Przybrzeżnej, Scotch Hup – ośmiokątną drewnianą wieżę ustawiono na dachu budynku sygnalizacji mgłowej. W 1940 r. w pobliżu tej pierwszej 14-metrowej latarni morskiej z drewna została wzniesiona żelbetowa latarnia morska z sygnalizatorem mgłowym. Z powodu trudnych, by nie rzec ekstremalnych, warunków pracy w Scotch Hup latarnicy co trzy lata otrzymywali roczny urlop. 1 kwietnia 1946 r. (w Prima Aprilis) o godzinie 1.28 w nocy ok. 150 m na południe od Unimak nagle zatrzęsła się ziemia. Pięcioosobowa załoga latarni została brutalnie obudzona. Nie było to dla latarników dużą niespodzianką, gdyż Unimak i jej okolice są terenem sejsmicznym. Zwykle obywało się większych szkód. Jednak latarnicy nie spodziewali się, że podmorskie trzęsienie ziemi o magnitudzie 7.4 w skali Richtera wygenerowało falę tsunami. O godzinie 2.18 w nocy dotarła do latarni morskiej, spiętrzając się do wysokości 30–35 m. Betonowa latarnia morska Scotch Hup została dosłownie zmiażdżona i wessana w morską otchłań. Pięciu latarników zginęło na miejscu. Sześć godzin po tej tragedii tsunami o wysokości sięgającej 10–17 m z aleuckiego trzęsienia ziemi uderzyło w Hilo (Big Hawaii, Hawaje) oraz w wybrzeża Maui i O’ahu. Zginęło 159 osób. Oto zachowany wpis w dzienniku: „Słyszano straszny ryk z oceanu, po którym niemal natychmiast nadeszło przerażające morze".
*Fragmenty książki "Wulkany. Sekrety wysp wulkanicznych" Bartłomieja Krawczyka
Bartłomiej Krawczyk. Popularyzator nauki, pasjonat wulkanów, autor książki "Wulkany. Sekrety wysp wulkanicznych" i bloga "Wulkany świata".
