„Plastik" – czyli co?
"Plastik", czyli fachowo tworzywa sztuczne, to materiał, z którego produkuje się wyroby niezbędne w niemal każdej dziedzinie życia. Chociaż pierwsze skojarzenie, jakie budzi, przywołuje na myśl butelki, reklamówki czy kolorowe zabawki dla dzieci, to rodzajów tworzyw sztucznych jest mnóstwo i znajdują zastosowanie w produktach, których używamy na co dzień, często przez wiele lat. Okres użytkowania większości wyrobów i części wykonanych z tworzyw sztucznych wynosi od 1 roku do ponad 50 lat, w zależności od zastosowania. Na przykład średni czas użytkowania samochodu to 13 lat, podłóg z tworzyw czy wykładzin – pomiędzy 20 a 40 lat, a plastikowych rur – aż ponad 100 lat*.
Tworzywa sztuczne zbudowane są z polimerów syntetycznych, czyli długich łańcuchów powstałych po połączeniu powtarzających się elementów monomerów. W zależności od tego, jakie elementy połączymy i w jaki sposób to zrobimy, możemy otrzymać materiały o najróżniejszych właściwościach. Kilka wspólnych cech sprawiło, że stały się wykorzystywane na ogromną skalę. Są one jednocześnie lekkie, bardzo trwałe, łatwo poddają się przetwórstwu (można uzyskać z nich dowolne kształty i struktury), a do tego ich koszty produkcji są niskie, dzięki czemu wytwarzane z nich produkty stały się dostępne dla ludzi na całym świecie.
Zazwyczaj kojarzymy tworzywa z opakowaniami. Ale mało kto wie, że prawie 20 proc. wszystkich produkowanych tworzyw sztucznych trafia dzisiaj na potrzeby budownictwa. Z kolei aż 8 proc. wykorzystywanych jest w motoryzacji, 7 proc. w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych i tyle samo, czyli 7 proc., w artykułach gospodarstwa domowego i produktach związanych ze sportem i rekreacją, np. rowerach, kaskach ochronnych, namiotach i innych akcesoriach turystycznych – mówi dr inż. Anna Kozera-Szałkowska, Dyrektor Zarządzająca Fundacji PlasticsEurope Polska.
Cenny surowiec, nie odpad
Życie tworzyw sztucznych nie kończy się na wykorzystaniu wyprodukowanego z nich wyrobu. To, kiedy tworzywa sztuczne faktycznie staną się odpadem, zależy w znacznej mierze od zrównoważonego sposobu ich użytkowania oraz tego, co zrobimy z wyrobami, których przestajemy używać lub potrzebować. Mimo że potocznie "plastikami" nazywa się także właśnie odpady materiałów polimerowych, zwłaszcza tych najbardziej powszechnych, np. opakowań, to określenie to jest mylące i nieoddające sprawiedliwości tworzywom. Te „odpady" mają bowiem wartość – poddane recyklingowi mogą zostać ponownie i nieraz wielokrotnie wykorzystane do wyprodukowania nowych wyrobów. Zamiast cały czas eksploatować nowe zasoby – takie jak surowce kopalne – możemy ponownie gospodarować przeważającą ilością tego, co już wytworzyliśmy. W ten sposób realizowana w praktyce staje się podstawowa zasada zrównoważonego rozwoju – racjonalne wykorzystanie zasobów, pozwalające walczyć z takimi współczesnymi zjawiskami, jak zanieczyszczenie środowiska i zmiany klimatyczne.
Realizować tę zasadę udaje się coraz lepiej, o czym świadczą konkretne dane chociażby z raportów monitorujących i analizujących rynek tworzyw sztucznych regularnie opracowywanych przez stowarzyszenie Plastics Europe. W 2021 roku w Europie w nowych produktach znalazło się 5,5 milionów ton tzw. pokonsumenckich recyklatów tworzyw, a więc materiałów odzyskanych z odpadów z naszych domów, które wróciły do obiegu**. W porównaniu z rokiem 2020 stanowi to wzrost aż o 20 proc. A czy można jeszcze zwiększyć ten wynik i czy mamy na to wpływ?
Szczęśliwa trzynastka segregowania odpadów
Zamiast kolejny raz zastanawiać się nad tym, czy segregowanie śmieci w domu ma sens, wystarczy zapamiętać jedną liczbę – trzynaście. Z raportu „Tworzywa sztuczne w obiegu zamkniętym – analiza sytuacji w Europie" jasno wynika, że recykling odpadów tworzyw zbieranych selektywnie (czyli segregowanych do odpowiednich pojemników) osiąga aż 13 razy wyższy poziom, niż odpadów ze strumieni zmieszanych (czyli wrzucanych do jednego pojemnika)*. Domowe, dokładne sortowanie odpadów, w tym w miarę możliwości usuwanie z nich niepożądanych materiałów (np. opróżnianie pojemników z resztek żywności), znacząco podnosi efektywność recyklingu, a więc przyczynia się do odzyskiwania większych ilości cennych materiałów polimerowych. Co więcej, poziom recyklingu odpadów tworzyw sztucznych zbieranych selektywnie może być jeszcze wyższy w zależności od rodzaju odpadów, z jakimi mamy do czynienia. W przypadku odpadów opakowaniowych, czyli na przykład butelek, pudełek po jogurtach czy pojemników po kosmetykach do mycia, osiąga aż 80 razy wyższy poziom niż recykling tych samych odpadów ze strumieni zmieszanych*.
W dużej skali znaczenie segregacji dobitnie obrazują konkretne liczby dotyczące odpadów zebranych w Europie w roku 2020***. Spośród 29,5 milionów ton pokonsumenckich odpadów tworzyw (czyli takich, które powstały na skutek wyrzucenia zużytych, niepotrzebnych już przedmiotów), 15 milionów ton zebrano z odpadów zmieszanych. Z tego zaledwie 5 proc. poddano recyklingowi. Pozostałe 57 proc. posłużyło do odzyskania energii, a 38 proc. trafiło na składowiska. Poprzez zbiórkę selektywną, a więc właśnie dzięki segregacji, zebrano 14,5 milionów ton. I tu recyklingowi poddano aż 65 proc. odpadów! Energię odzyskano z 27 proc., a na składowiska trafiło zaledwie 8 proc. z nich.
Od budownictwa po medycynę
Wszelkie wątpliwości, czy powinniśmy podejmować wysiłek, żeby nie marnować tworzyw sztucznych, pomoże rozwiać dodatkowo kilka konkretnych przykładów. Zacznijmy od budownictwa. Eksploatacja budynków odpowiada za około 40 proc. zużycia energii i emisji gazów cieplarnianych w Unii Europejskiej. Stosowanie tworzyw sztucznych znacznie przyczynia się do zmniejszania tego zużycia poprzez wykorzystywanie zaawansowanych technologicznie i trwałych wyrobów izolacyjnych, ram okiennych i systemów rur, które zwiększają trwałość konstrukcji i efektywność energetyczną budynków. Przez cały okres użytkowania izolacja polimerowa generuje ponad 200-krotne oszczędności w porównaniu z ilością energii wykorzystaną do jej produkcji. Co więcej, aż 45 proc. recyklatów wykorzystywanych w Unii Europejskiej trafia właśnie do tego sektora*.
Bez tworzyw sztucznych nie udałoby się także osiągnąć obecnej efektywności energetycznej nowoczesnych pojazdów ani dalej jej rozwijać. Dlaczego? Ponieważ komponenty z tworzyw sztucznych ważą o połowę mniej niż podobne elementy wykonane z innych materiałów, a to przekłada się na zmniejszenie zużycia paliwa aż o 25-35%. Elementy polimerowe są również kluczowe w rozwiązaniach pozwalających przechodzić od pojazdów napędzanych paliwami kopalnymi na pojazdy wykorzystujące energię odnawialną, w tym energię elektryczną i wodór. Nowoczesne tworzywa i kompozyty są wykorzystywane w zderzakach, drzwiach, pasach bezpieczeństwa, poduszkach powietrznych, deskach rozdzielczych, a nawet wałach napędowych, przyczyniając się do zwiększenia bezpieczeństwa dzisiejszych pojazdów.
Tworzywa sztuczne są również niezbędne do funkcjonowania nowoczesnej służby zdrowia. Wykorzystuje się je w oczywistych zastosowaniach, jak przy produkcji środków ochrony indywidualnej, sterylnych strzykawek, wenflonów czy worków na krew, ale także do wytwarzania zastawek serca, „sztucznej skóry" do leczenia oparzeń, protez czy innowacyjnych komponentów drukowanych w technologii 3D wspomagających leczenie m.in. kości i chrząstek. Oprócz tego dzięki rozwojowi technologii, bazującemu na tworzywach sztucznych, możliwe jest korzystanie z wielu rozwiązań medycznych – od zaawansowanego sprzętu diagnostycznego, po zdrowotne aplikacje mobilne.
Walka z CO2 i tworzywa bliższe, niż się wydaje
Tworzywa sztuczne stały się także kluczowe w wielu obszarach, które bezpośrednio przyczyniają się do walki ze zmianami klimatycznymi, ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych i budowaniu cyrkularnej gospodarki. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) około jedna trzecia żywności przeznaczonej do spożycia przez ludzi jest marnowana. Wraz z nią marnowane są wszystkie zasoby, takie jak woda i energia, których użyto do jej wyprodukowania i transportowania. Opakowania z tworzyw sztucznych odgrywają tu ogromną rolę – przedłużają trwałość żywności, chronią ją podczas transportu i przechowywania. Dzięki swojej wytrzymałości materiały polimerowe odgrywają także istotną rolę w transformacji energetycznej. Od lat komponenty tworzywowe są wykorzystywane w wiatrakach produkujących odnawialną energię.
Wiele niezależnych badań bierze dziś pod uwagę wpływ danego materiału na środowisko w bardzo kompleksowy sposób i to, jak wypadają w nich tworzywa sztuczne, niejednego może zaskoczyć. W ubiegłorocznym badaniu McKinsey&Company „Climate impact of plastics" analitycy porównali udział tworzyw sztucznych w emisji gazów cieplarnianych z alternatywnymi materiałami, uwzględniając cały cykl życia produktów i wpływ ich stosowania. Główny wniosek jasno wskazuje, że tworzywa sztuczne w takiej perspektywie mają mniejszy ślad węglowy niż rozwiązania, jakie mogłyby je potencjalnie zastąpić, w większości zastosowań. Przewagę wynoszącą od 10 do 90 proc. różnicy w ograniczaniu emisji, tworzywa sztuczne uzyskały aż w 13 na 14 analizowanych przypadków.
Zaangażowanie całego systemu
Chociaż o recyklingu mówi się od lat i poziom zbiórki selektywnej rośnie, to z danych jasno wynika, że przed nami jeszcze wciąż dużo do zrobienia, aby większość odpadów tworzyw była na nowo wykorzystywana. W Polsce nadal większość odpadów komunalnych zbierana jest poprzez zbiórkę odpadów zmieszanych, a tylko niecałe 40 proc. w drodze zbiórki selektywnej****. Na nasze wysypiska w 2020 roku trafiło 42 proc. pokonsumenckich odpadów tworzyw sztucznych*. Procesom odzysku energii w instalacjach przemysłowych poddano ok. 32 proc., a recyklingowi mechanicznemu jedynie 27 proc. odpadów.
Recykling jest niezbędnym elementem racjonalnego i zrównoważonego gospodarowania tworzywami sztucznymi. Aby mógł sprawnie funkcjonować, konieczne jest prawidłowe segregowanie odpadów – tylko tyle i aż tyle jest do zrobienia po stronie konsumentów. W tym samym czasie przemysł, przy wsparciu legislacyjnym i we współpracy ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, muszą dalej rozwijać innowacyjne technologie, które pozwolą odzyskać i zawrócić do obiegu coraz więcej surowca. Sukces rozwoju recyklingu i odzyskiwania wszystkich cennych tworzyw sztucznych zależy od zaangażowania każdego ogniwa tego systemu – podsumowuje Anna Kozera-Szałkowska z Plastics Europe Polska.
*Raport „Tworzywa sztuczne w obiegu zamkniętym – analiza sytuacji w Europie"
**Raport "Tworzywa – Fakty 2022", 2022 PlasticsEurope AISBL
***Raport „Tworzywa sztuczne w obiegu zamkniętym – analiza sytuacji w Europie" Wyniki badania „Circular Economy for Plastics 2020 EU27+3" (Norwegia, Szwajcaria, Wlk. Brytania)
****GUS – Analizy statystyczne, Ochrona środowiska 2022