Jest lipiec 2017 roku. Zimno i ponuro jak w październiku. Z panią Janiną, emerytowaną nauczycielką, kulimy się przed kroplami deszczu i rozmawiamy o wielkiej wodzie sprzed 21 lat.
O powodzi tysiąclecia w Rybniku Mariusz Sepioło opowiadał w Weekendowym Magazynie Radia TOK FM. Tej rozmowy możecie posłuchać tutaj>>>
Cmentarz komunalny w Rybniku, na którym spotkałem panią Janinę, znajduje się na wzgórzach. Widać z nich osiedle domków jednorodzinnych i kominy elektrowni. Z położonego obok cmentarza parafialnego słychać, jak firma pogrzebowa odgrywa na trąbce melodię "Barki". Ludzie, którzy przyszli odprowadzić zmarłego do grobu, przechodzą obok kopca - zbiorowej mogiły. Pochylają głowy. W tym miejscu spoczywają szczątki tych, których wielka woda w 1997 roku wyrzuciła z grobów i poniosła w dół rozłożystej skarpy.
Większość zmarła na początku lat 90., ale są i tacy, których pochowano tuż przed powodzią. Niektórzy na świat przyszli jeszcze w XIX wieku. Innych musiała zabrać śmiertelna choroba albo nagły wypadek. Nie dożyli trzydziestki. Wanda i Franciszek do 8 lipca 1997 roku leżeli w jednym grobie. Dziś są w zbiorowej mogile. Poświęcone małżonkom płyty umieszczono obok siebie.
- Po dziesięciu latach ciało człowieka całkowicie się rozkłada - tłumaczy cierpliwie pani Janina. - Wiem, bo po dziesięciu latach zarwała się trumna mojego męża. Przyszedł grabarz z piaskiem i zasypał.
Podczas powodzi tysiąclecia rybniczanie dowiedzieli się o śmierci więcej niż ktokolwiek inny.
Ostrzeżenie przyszło za późno
Deszcz zaczyna padać 3 lipca 1997 roku. Najpierw w Sudetach i południowej części Śląska. Chmury stoją też nad Austrią i Czechami. To stamtąd polskie służby odpowiadające za bezpieczeństwo przeciwpowodziowe powinny czerpać informacje o zagrożeniu. Tak się jednak nie dzieje.
Kontrolerzy Najwyższej Izby Kontroli ustalą, że w dniach 4-6 lipca Wojewódzki Komitet Przeciwpowodziowy na Śląsku nie otrzymał ani jednego komunikatu o katastrofalnych deszczach i powodziach występujących w Czechach i Austrii. Jedynym ostrzeżeniem, jakie dotarło do WKP w Katowicach, było to od Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej o "spodziewanych opadach w dorzeczu górnej Odry i Nysy Kłodzkiej". 5 i 6 lipca opady miały dojść do 75 mm na dobę. Komunikat hydrologiczny głosił, że można się spodziewać wzrostu stanu wód. NIK ustalił: po otrzymaniu tych informacji żaden z komitetów przeciwpowodziowych z terenu ówczesnego województwa katowickiego nie ogłosił stanu pogotowia powodziowego. Zrobił to dopiero 6 lipca wojewoda katowicki.
W raporcie NIK z maja 1998 roku czytamy również, że plan operacyjny WKP "nie zawierał aktualnego na dzień 15 czerwca zestawienia sił i środków przewidzianych do akcji przeciwpowodziowej na terenie województwa, planu ich użycia oraz planów ewakuacji ludności". W WKP brakowało też sprzętu, który można byłoby wykorzystać w walce z wodą.
Dziś w rozmowach z mieszkańcami Rybnika słychać pretensję: dlaczego tej tragedii nikt nie zapobiegł? - Ludzie się skarżyli, że teren nie był zabezpieczony - mówi mi pracownica Zarządu Zieleni Miejskiej w Rybniku, którą spotykam na cmentarzu. Starszy mężczyzna odwiedzający grób bliskich dodaje: - Od dawna przychodzę na ten cmentarz. Deszcze padały od lat i teren zawsze tutaj namakał. Aż w końcu runął.
Z flaszką do trumny
Jest 7 lipca 1997 roku. Pan Marek, mieszkaniec jednego z domów na ul. Rudzkiej, opiera łokcie na parapecie swojego mieszkania i wygląda na ulicę. Ciągle leje, myśli, coś się musi stać. Nieraz już wylewały studzienki, rynsztoki zamieniały się w rzeki. Mówi żonie: - Trzeba będzie przeparkować poloneza. Stoi w dołku, jak przyjdzie woda, to go zaleje. - Zostaw - odpowiada żona - nie przesadzaj. Dwa dni później instalacja elektroniczna w samochodzie utonie w wodzie wymieszanej ze ściekami.
W telewizyjnych Wiadomościach reportaże o rosnącym kryzysie. Głuchołazy zalane, podobnie Wodzisław Śląski, Racibórz. I ciągle leje. Nad Śląskiem w helikopterze lata premier Włodzimierz Cimoszewicz. Obserwuje wsie i miasteczka pod wodą.
W Rybniku podwyższa się poziom Rudy (dopływ Odry) i Nacyny (dopływ Rudy). Prawdziwe spustoszenie zrobią jednak wody gruntowe. Ziemia zamienia się w błoto. Tam, gdzie poziom terenu się obniża, tworzą się potoki, przypominające te górskie.
W nocy z 7 na 8 lipca nadal pada. Na terenie cmentarza woda spływa z góry i gromadzi się w jednym miejscu.
Pani Beata, mieszkanka osiedla domków jednorodzinnych obok cmentarza komunalnego, 8 lipca wyprawia córki na szkolne boisko. Dzieci mijają cmentarz. Widzą, że teren ukształtowany jest jakoś inaczej.
Informacje o osunięciu się skarpy w części cmentarza (10. i 11. kwatera) docierają do władz miasta, policji i straży pożarnej. Służby dostają sygnały, że z góry cmentarza w kierunku niżej położonych łąk płynie woda wymieszana z błotem, prowadząc fragmenty grobów i trumny ze zwłokami.
Jedna z mieszkanek najbliższej okolicy, która na łąkach obok cmentarza pasie krowę, widzi płynącą trumnę bez wieka, a w środku elegancko ubranego mężczyznę z flaszką wódki pod ręką.
Południe Polski ratuje ludzi i zwierzęta. Rybnik ratuje martwych.
Wszystko wróciło
Z pobliskich domów na cmentarz ciągną gapie. Niektórzy biorą ze sobą kamery wideo. Chcą nagrywać. Ale policja zabrania. Służby błyskawicznie odcinają osunięty teren od ciekawskich oczu. Nie pozwalają robić zdjęć. Zachowają się tylko te, które wykonają pracownicy Zarządu Zieleni Miejskiej w Rybniku. Widać na nich teren znajdujący się poniżej cmentarza, na który osunęła się - a właściwie spłynęła - skarpa z grobami. Zdjęcia przedstawiają żołnierzy V Batalionu Ochrony Przeciwchemicznej z Tarnowskich Gór (dziś 5. Batalion Chemiczny), pracujących przy zabezpieczeniu ciał i dezynfekcji.
Przez kilkanaście dni na teren katastrofy zostanie przywiezionych 1,2 tys. kilogramów wapna. Skarpa zostanie wzmocniona gruzem, który dowiezie 40 ciężarówek.
Miejskie władze pracują bez przerwy, 24 godziny na dobę. Do urzędów dzwonią ludzie z pytaniami o groby bliskich osób. W pobliskiej kwiaciarni zostanie więc zorganizowany punkt informacyjny, w którym można się dowiedzieć, które groby zostały zniszczone i co się dzieje ze szczątkami.
- To był dla nas cios - mówi Ewa, siostra zmarłej kobiety, której grób został zniszczony. - Przyjechaliśmy na miejsce jak najszybciej. Już wtedy nie można było wejść na cmentarz. Ktoś nam powiedział, że siostra, niestety, poleciała ze skarpą. Rozpłakałam się, nie mogłam uwierzyć, że to się dzieje naprawdę, to był jakiś koszmar. Siostra ciężko chorowała. Zmarła pięć lat wcześniej i zdążyliśmy się z tym pogodzić. I jednego dnia wszystko wróciło. Jakby w ogóle nie było pogrzebu.
Ks. Franciszek Radwański, proboszcz parafii pw. Matki Boskiej Bolesnej w Rybniku, wspomina, że to była dla wiernych ogromna tragedia. - Chociaż na cmentarzu komunalnym spoczywali zmarli z ośmiu parafii, modliliśmy się w naszym kościele za wszystkich zmarłych, których groby zostały zniszczone - opowiada. - Ludzie przeżywali wtedy straszne chwile. Widzieli otwarte trumny, ciała w różnym stopniu rozkładu. Pomagali sobie nawzajem, także psychicznie. Inni chcieli pomagać, jakoś to wszystko ratować, ale służby sprawnie to zabezpieczyły.
W mieście wybucha panika. Istnieje realne zagrożenie epidemiologiczne. Powódź zabrała najpierw 60 grobów. Kilka dni później ziemia osuwa się znowu. W sumie zniszczyła 294 groby i zabrała 266 ciał.
Drugi pogrzeb
Osiedle domków leżące poniżej cmentarza jest dzisiaj wyjątkowo spokojne. Mieszkańcy poszli do pracy, dzieci wyjechały na wakacje. Dwadzieścia jeden lat temu sąsiedzi spotykali się na ulicy, naradzali się, co robić.
Pani Barbara tamtego dnia wyszła z domu i skręciła w prawo. Poszła kilkanaście metrów w górę i spojrzała w stronę cmentarza. Woda i błoto stały poniżej urwiska, między drzewami i w dziko rosnących krzakach. Kiedy wróciła, powiedziała sąsiadom, że przeżyła wojnę, ale czegoś takiego nigdy w życiu nie widziała.
W wodzie wymieszanej z błotem pływały trumny z jasnego, sosnowego drewna (rzadziej z dębowego, bo droższe). Pływały też ciemne marynarki w niemodnym już kroju, buty z tekturowymi podeszwami, sukienki białe, czarne, kremowe. Ciała zachowane niemal w całości i ludzkie szkielety. Ci, którzy to widzieli, dzisiaj już wiedzą, że ludzkie kości po śmierci nie są białe jak na filmach, ale ciemne, brunatne, w kolorze ziemi. Zapamiętano również, że większość ciał miała dłonie skrzyżowane na brzuchu.
Pan Gerard Czempik, emeryt, odwiedza dziś groby bliskich na cmentarzu komunalnym. Woda ich wtedy oszczędziła. Ale pan Gerard dobrze tamte dni pamięta. - Włączyłem telewizor - opowiada. - Pokazywali Rybnik, te straszne sceny z cmentarza. Szczegółów nie filmowali, starali się kamerami na te trumny nie najeżdżać. Ale ludzie sobie potem opowiadali, że to szło jak lawa. Trumny nowe i stare, ciała w całości albo tylko szczątki. Najczęściej płynęły same kości. Ludzie mieli pod cmentarzem ogrody. Ciała dopłynęły do drzew i się zatrzymały.
Chwilę po tym, jak groby runęły w dół, nagle zmienia się pogoda. Wychodzi prażące słońce, zaczyna się upał. - Teren był skażony - opowiada pan Gerard. - Czym? Dziwnie się pan pyta. Ludzkimi sokami, a czym? Szybko zaczęła się dezynfekcja, inaczej zaczęłyby się szerzyć choroby.
Po osunięciu się skarpy na cmentarzu odbywają się kolejne pogrzeby. Ludzie przecież nagle nie przestaną umierać. Teren jest szczelnie zamknięty w obawie przed gapiami, ale rodziny zmarłych mogą w trybie wyjątkowym odprowadzić ciało do grobu tylko w towarzystwie księdza. Wchodzą więc na cmentarz od strony kaplicy, spoglądają w lewo i patrzą: dziura w ziemi, która została po tej części cmentarza, ma w sobie coś przerażającego, nienaturalnego. Strasznie wyglądają też stosy zniczy, kwiatów, wieńców, doniczek i fragmenty płyt, które zostały z nagrobków. Ułożone przez naturę w jednym miejscu, wymieszane z błotem.
Początkowo wyłowione z wody i błota ciała przechowywane są w chłodni w cmentarnej kaplicy. Jeszcze w lipcu 1997 roku władze miasta podejmują decyzję, że zebrane szczątki zostaną pochowane w jednym, zbiorowym grobie. Innej możliwości nie ma: trzeba działać szybko i precyzyjnie. Swojej decyzji nie konsultują z mieszkańcami miasta.
- Nie można było inaczej - komentuje dziś ks. Franciszek Radwański. - Wszystko odbyło się godnie. Zbiorowy grób został poświęcony, odbyła się nad nim modlitwa. To był drugi, wspólny pogrzeb tych ludzi.
Kości, trochę szmat
Obok zbiorowego grobu stoi krzyż. To tutaj spotykam panią Janinę. Całe życie przepracowała w szkole podstawowej. Od 13 lat jest na emeryturze. Na cmentarzu odwiedza grób męża, który zmarł 17 lat temu.
Według pani Janiny po śmierci z człowieka niewiele zostaje. Może tylko kości, trochę szmat. Tyle. Potem to wszystko i tak się w ziemię zapada, zanika. Ale pogrzeb jest dla człowieka bardzo ważny. - Nie można inaczej, trzeba pochować, pożegnać. Tak było od zawsze, od starożytności. I tego nie można zmieniać - mówi pani Janina. - Ci tutaj - wskazuje głową na zbiorową mogiłę - mieli przerwę w wiecznym odpoczynku. To niedobrze. Ich duchy doświadczyły wtedy zła. Ich spokój został zakłócony.
Sprzątanie po osunięciu się skarpy trwa kilka tygodni. Na szczęście - jak podaje sanepid - nieczystości nie zatruły wody w miejskich wodociągach.
W rozmowach z rybniczanami powtarza się jeszcze jeden wątek: powódź sprawiła, że dziś niektórzy boją się tu chować bliskich. Jesienią 2002 roku na cmentarzu powstał Krąg Pamięci. Miejsce, w którym każdy może rozsypać prochy zmarłych. Ówczesny dyrektor Zarządu Zieleni Miejskiej tłumaczył, że z pomysłem wyszli sami mieszkańcy, a spopielanie zwłok staje się w Rybniku coraz bardziej popularne. Najczęściej decydują się na nie jeszcze za życia ludzie samotni, którzy boją się, że po śmierci nie będzie nikogo, kto zająłby się ich grobami.
Krąg Pamięci został zaakceptowany przez Kościół i sanepid. Miejsce znajduje się w odpowiedniej odległości od miejskich wodociągów.
Imiona niektórych bohaterów zostały zmienione. Tekst został opublikowany po raz pierwszy 4 sierpnia 2017 roku. Mariusz Sepioło. Reporter. Urodził się w Płocku, skończył politologię i dziennikarstwo na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Publikuje w m.in. w "Tygodniku Powszechnym", "Polityce" i "Gazecie Wyborczej". W 2017 r. ukazała się jego pierwsza książka "Ludzie i gady" (wyd. Czerwone i Czarne), na którą składa się kilkanaście rozmów z byłymi i obecnymi więźniami. Można się z nim skontaktować przez stronę internetową www.mariuszsepiolo.com .
