Kierowca ciemnego porsche wysiada z auta, żeby uderzyć przechodzącą przez pasy kobietę. Potem próbuje ją rozjechać. To zdarzenie, do którego niedawno doszło w Lesznie. Z atrzymany przez policję mężczyzna tłumaczy, że został sprowokowany.
Nie można wyrywać tego typu zachowań z kontekstu społecznego i rozpatrywać ich jedynie w kategoriach sytuacji na pasach. Jeżeli ktoś jest agresywny w ogóle, ujawni się to na przykład przy kasie w sklepie czy za kierownicą.
Kiedy mówimy o agresji na drodze, próbujemy ją zakwalifikować jako coś wyjątkowego, tymczasem tak nie jest. Zakładając, że populacja użytkowników dróg charakteryzuje się tzw. rozkładem normalnym według krzywej Gaussa, to około 14 procent ludzi ma w sobie mechanizm agresji i go ujawnia. Mężczyzna, który atakuje kobietę na pasach, być może nie załatwił swoich życiowych spraw jak należy. Jest sfrustrowany, więc gdy pojawia się przeszkoda, chociażby piesza na zebrze, inny kierowca czy jakakolwiek iskra zapalna w postaci czyjegoś gestu albo słowa, traktuje ją jako element składowy swoich porażek. "Ja jestem przecież najważniejszy, a ktoś stanął mi na drodze i mi przeszkadza" - myśli.
"A ja mam taki drogi samochód i wszystko mogę"?
Oczywiście tego typu mechanizm nie ujawnia się wprost - najczęściej to treści nieświadome. Drogi samochód jest w tym przypadku przykrywką tego, co kryje się wewnątrz agresywnego człowieka. Najczęściej auto za kilkaset tysięcy złotych to manifestacja statusu, chęć pokazania innym, że jest się kimś szalenie ważnym, kimś lepszym. Gdy samochód nie wystarcza, gdy ludzie tej ważności nie dostrzegają - jak to mogło być w przypadku kierowcy z Leszna - sytuacja staje się frustrująca i trzeba się uwagi domagać. Widać to na wielu filmikach na YouTube: kierowcy na światłach pokazują sobie wzajemnie środkowy palec albo wymachują pięściami.
Owszem, można mówić, że to drogi kierowców frustrują, bo jest na nich ciasno, ruch źle ułożony, przepisy nie takie. Ale to wszystko "motywy zastępcze", jak je nazywamy w psychologii. Na przykład ktoś powie: "Piję, bo mam głupiego szefa albo złą żonę". Tymczasem powód jest inny - ten człowiek pije, bo sobie w życiu nie radzi. Alkohol zwalnia go z myślenia i rozwiązywania problemów.
Po prostu?
Wie pani, irytuje mnie, gdy rozmaici eksperci, często też psycholodzy, doszukują się czasem tajemniczych przyczyn czyjegoś negatywnego zachowania. Mówi się wtedy o syndromie Mad Maxa czy też macho. To nie postacie z filmu kreują rzeczywistość, one mogą jedynie dostarczać pewnych sposobów rozwiązania danej sytuacji, wyzwalać czy też ujawniać agresywne formy reakcji, które niestety są częścią naszej osobowości, ukształtowanej w procesie rozwoju społecznego, opartej również na wzorcach rodzinnych. Wiele osób wykazuje agresję ze względu na niedojrzałość życiową czy intelektualną. I to jest grupa, którą można wyedukować. Nie da się natomiast naprawić tych, którzy mają zaburzenia osobowości. W ich przypadku mogą zadziałać jedynie nieuchronne restrykcje. Brzydko to zabrzmi, ale mam na myśli pewnego rodzaju tresurę.
Nie terapię, skoro powodem agresji jest frustracja?
To nie takie proste. Najpierw trzeba by tę frustrację ujawnić. W klasycznej psychoterapii zawsze staramy się dojść do zrozumienia mechanizmu, który powoduje agresję. Ale nie terapeuta ma ten mechanizm zrozumieć, tylko sam zainteresowany. Jeśli się do tego etapu nie dojdzie, samo mówienie, że to niedopuszczalne, że trzeba szanować innych, nie przyniesie żadnego efektu. Bo terapeuta nadal nie będzie wiedział, jakie są powody agresji. Może są to na przykład uszkodzenia w układzie nerwowym? I tak się zdarza. Kiedyś była nawet taka jednostka chorobowa nazywana charakteropatią.
Najczęściej jednak osoby agresywne zostały nieodpowiednio wyedukowane. Powtarzano im, że mają za wszelką cenę osiągnąć swój cel.
Myśli pan, że agresywny kierowca porsche będzie poddany terapii?
Pewnie dostanie symboliczną karę i tyle. Niestety, istnieje ryzyko, że może powtórzyć swój czyn. Cóż, za terapię sam musiałby zapłacić, o ile w ogóle by chciał wziąć w niej udział. Nasz system bowiem nie jest gotowy na to, żeby w podobnym przypadku terapię opłacano z NFZ. Głos społeczny mówi: ukarać, zamknąć w więzieniu. Ale z tego nic edukacyjnego nie wynika.
Co byłoby edukacyjne?
Dobrze byłoby rozmawiać o agresji drogowej na kursach dla przyszłych kierowców. Pokazywać, że niektóre zachowania nie powinny być akceptowane, i omawiać reakcje w różnych sytuacjach na drodze. A także uczyć rozpoznawania agresji w stylu jazdy czy mimice kierowców.
Jestem współautorem testu dla kierowców zawodowych. Składa się on z 14 próbek sytuacji drogowych, na przykład: jak byś się zachował, jadąc w korku pod górę przy podwójnej ciągłej? Albo: oceń kogoś, kto przejeżdża przez skrzyżowanie, gdy właśnie zapaliło się czerwone światło. Potem pada pytanie: "Jak często widzisz podobne zachowania na drogach?". Kierowcy odpowiadają, że często. Jednak w ostatniej serii na pytanie: "Jak często ty to robisz?", odpowiadają, że oni to raczej rzadko. To inni, nie ja - twierdzą. O czym to świadczy?
O czym?
O małym krytycyzmie kierowców. Niektórzy nie mają pojęcia, jak niebezpiecznym narzędziem dysponują wobec pieszego, że samochód to pewien rodzaj broni. Uświadamianie tego kursantom, którzy dopiero starają się o prawo jazdy, też wiele by mogło zmienić. Choć z drugiej strony dodatkowe lekcje sprawiłyby, że kurs stałby się droższy, więc pewnie szkoły jazdy się na to nie zdecydują. Błędne koło.
Pamięta pani pewnie zdarzenie z początku lipca, kiedy kierowca porsche wyprzedził na drodze S8 auto rodziny jadącej na wakacje, zatrzymał się i próbował wybić szybę, by dostać się do środka? Ostatecznie gdy nie udało mu się pobić kierowcy, skopał mu samochód i odjechał.
Pamiętam.
Identyczna sytuacja jak ta, od której zaczęliśmy rozmowę. Frustracja. Ja jestem na drodze najważniejszy, jadę sobie, a ktoś mi przeszkadza.
Diagnozując, stwierdziłbym, że inny mechanizm zadziała u kierowcy wiekowego auta z początkami rdzy, a inny u kierowcy porsche. Ale to jedynie pewien szczegół psychologiczny. W pierwszym przypadku może to być frustracja wynikająca z poczucia bycia miernotą, w drugim - ogromne ego i przekonanie, że inni nie doceniają osiągnięć kierowcy. Przyczyny są różne: niespełnienie się życiowo jako mężczyzna, jako biznesmen, jako człowiek... Ale efekt jest ten sam.
Na przykład taki, że kierowca taksówki atakuje kijem bejsbolowym innego taksówkarza , bo ten rzekomo nie udzielił mu pierwszeństwa przejazdu. To zdarzenie z lutego, z Krakowa.
To jednak nie sama frustracja. To także obniżony krytycyzm w odniesieniu do samego siebie, ograniczenia w zakresie przewidywania konsekwencji określonych zachowań - podczas aktu agresji nie myślimy o jej skutkach, chociażby prawnych.
A jak pan skomentuje sytuację sprzed paru miesięcy, w której grupka przechodniów pobiła na śmierć kierowcę , bo przejeżdżając, przypadkiem pochlapał ich błotem?
A to już była agresywna reakcja na atak na grupę. Zadziałał więc mechanizm podobny do tego, z którym mamy do czynienia w przypadku grup osiedlowych czy sympatyków tego samego klubu piłkarskiego. Atak na grupę powoduje zespolenie grupy i agresję. Gdybyśmy przyjrzeli się tym mężczyznom pojedynczo, okazałoby się, że nie są jednakowi pod względem osobowościowym. Owszem, pewnie są podobnie sfrustrowani, ale indywidualnie nie czują się pewnie. Jednak w grupie są mocni - jak bijemy, to wszyscy!
Zaczął się właśnie proces tych mężczyzn i moim zdaniem wskazane byłoby potraktowanie ich przez sąd indywidualnie. A potem poddanie terapii. Ale to znowu utopia - trudno, by ktoś skazany za śmiertelne pobicie miał po wyjściu z więzienia bezpłatny dostęp do terapeuty albo chociaż darmowej edukacji psychologicznej. Żeby zrozumiał, co zrobił. Czym innym jest bowiem nieumyślne przejechanie kogoś na pasach, a czym innym umyślny atak mający na celu pozbawienie kogoś zdrowia czy nawet życia. Ja, gdybym miał na to wpływ, zrobiłbym wszystko, żeby stworzyć system, który nie zostawiałby takich osobników bez terapii. Podobnej jak ta, w której muszą brać udział alkoholicy stosujący przemoc domową.
W innych krajach tak to właśnie wygląda?
Kultura społeczna to wypadkowa zasobności państwa oraz pewnych tradycji. Nieszczęściem Polski jest, że regularnie poszukuje modelu prawno-społecznego, zmieniając wszystko, co funkcjonowało poprzednio, nawet znaki drogowe. A mówi się i o zmianie konstytucji. Wygrywają ambicje polityczne poszczególnych decydentów, a nie interes społeczny.
W państwach, w których przepisy prawne powstały w XIX wieku i nie są zmieniane, na przykład w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych, inaczej traktuje się przestępstwa drogowe spowodowane pod wpływem alkoholu czy przekroczenie prędkości. Wobec kierowców, którzy się ich dopuścili, stosuje się najbardziej rygorystyczne środki prawne. Zakłada się kajdanki i natychmiast aresztuje. U nas są dywagacje: czy aresztować, czy może zawieźć na izbę wytrzeźwień?
Prokuratura zarzuciła Kamilowi Durczokowi sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lądowym oraz kierowanie autem w stanie nietrzeźwości. Sąd nie zgodził się na aresztowanie. Uważa pan, że w takiej sytuacji areszt byłby właściwym rozwiązaniem? Jakie byłyby psychologiczne konsekwencje - dla zatrzymanego i dla opinii publicznej?
By dokonać oceny takiego zachowania, istotne jest poznanie wszystkich okoliczności zdarzenia, wszechstronna diagnoza psychologiczna danej osoby oraz okoliczności, w jakich doszło do jazdy po alkoholu. Trudno jest się wypowiadać, nie mając bezpośredniego kontaktu z tą osobą, a wiedza pochodzi tylko z mediów. Na pewno jednak określona dawka alkoholu znosi w człowieku zdolność realnej oceny sytuacji, myślenie ulega pewnej deformacji. Dlaczego osoba publiczna, która dość sprawnie funkcjonuje jako dziennikarz, decyduje się położyć na szalę życie swoje czy też innych? Myślę, że powinny być zastosowane procedury prawne, które są uniwersalne dla całego społeczeństwa.
Wracając do agresji na drogach - parę dni temu sieć obiegło nagranie, na którym kierowcy blokują przejazd karetce.
Sporo jeżdżę po Polsce, bo prowadzę studia podyplomowe na Uniwersytecie SWPS w czterech miastach. Regularnie spotykam się z blokowaniem czy nieudrażnianiem ruchu dla pojazdów uprzywilejowanych, ale mam wrażenie, że większość ludzi nie robi tego ze złej woli. Nie pojawiają się u nich myśli: "Niech ktoś umrze, nie puszczę karetki". Takie zachowanie wynika raczej z niewielkiego rozwoju intelektualnego.
Wie pani, kiedyś człowiek, który miał samochód, pełnił najczęściej ważną funkcję społeczną: był lekarzem, aptekarzem, księdzem albo adwokatem. A więc człowiekiem, którego można było podejrzewać o jakąś sprawność intelektualną. Posiadanie samochodu było nasycone pewnymi rytuałami. W sobotę samochód był wystawiany przed garaż, żona sprzątała wnętrze auta, prała pokrowce, mąż czyścił ściereczką reflektory. Przychodzili sąsiedzi z dobrymi radami. To była społeczna celebra.
Obecnie posiadanie samochodu pełni nieco inną funkcję w sensie społecznym. Samochód może mieć każdy - i ten z mniejszym intelektem, i ten z większym. Nie chciałbym jednak, żeby powstało wrażenie, że klasyfikuję ludzi na mądrych i mniej mądrych. Tak po prostu jest skonstruowany świat. Są ludzie mali i wysocy, szczupli i mniej szczupli, mądrzy i mniej mądrzy. Samochód w rękach mniej mądrego człowieka powoduje, że nie znamy skutków jego mniej przemyślanego zachowania na drodze.
A na dodatek kierowcy wzajemnie się naśladują. On się tam wcisnął, to i ja się wcisnę. On zawrócił na podwójnej ciągłej, to i ja zawrócę. Muszę, bo się śpieszę, bo jadę do teściowej na obiad. Tylko ja jeden. I dochodzi do naśladownictwa. Zawraca prawem gęsi cała grupa kierowców. Bo jeden przetarł szlak.
Nie ma na to rady?
Może pomóc uciążliwa i nieuchronna kara. Trzeba by tych kierowców sfilmować, namierzyć i wysłać im do domu mandaty. "Jestem widoczny, zostałem ukarany, więc zapamiętam" - pomyśleliby wtedy i to byłaby nauczka.
Kontrolowanie sytuacji drogowej, wprowadzenie mechanizmów nieuchronnego karania jest konieczne przy stale rosnącym natężeniu ruchu. Ale zacząć trzeba - jak już mówiłem - od edukacji kierowców.
Modne ostatnio kamerki w samochodach czy na kaskach motocyklistów też mogą pana zdaniem pomóc?
Agresywny kierowca będzie się częściej ujawniał w sytuacjach, w których jest anonimowy. Zatem świadomość, że a nuż ktoś go sfilmuje, może go powstrzymywać. Dzięki nagraniu da się ustalić numer rejestracyjny, poszukać takiej osoby na przykład przez media społecznościowe. Chodzi mi nie o lincz, ale o znalezienie człowieka, który zrobił komuś krzywdę. Jeśli jego dane trafią do organów ścigania i zostanie on ukarany, będzie to kolejny sygnał, że kara za takie zachowania jest nieuchronna.
Nie odnosi pan wrażenia, że ostatnio jest niepokojącą dużo niebezpiecznych zdarzeń powodowanych agresją drogową? Muzyk jazzowy Michał Urbaniak powiedział mi niedawno : "Widzę w Polsce wielką nerwowość, napięcie, dużo złości, goryczki, agresji".
Społeczeństwo się polaryzuje i widać to także na ulicach. Jesteśmy podzieleni na drodze, w kolejce w sklepie... Ja jeszcze pamiętam te czasy, kiedy był jeden wspólny wróg i on nas wszystkich integrował, byliśmy dla siebie życzliwi, pomagaliśmy sobie. Dziś jesteśmy zdezorientowani, a życzliwości jest mało. Nawet na sali szpitalnej ludzie ze sobą walczą. "Niech pielęgniarka najpierw podejdzie do mnie", "Ja nie chcę łóżka przy oknie", "Niech pani zamknie to okno". Nie spotyka się zachowań: "Zawinę się w kołdrę, niech pani przewietrzy, a jak już pani przewietrzy, to proszę okno zamknąć". Jest walka zamiast próby kompromisu.
Niedawno byłem na zakupach. Jakiś pan o kulach nagle rzucił się do biegu, żeby przede mną stanąć w kolejce do kasy. "Hela, mam miejsce!" - krzyczy do żony.
Obserwuję takie sytuacje niemal bez przerwy.
Nie przygnębia to pana?
To przygnębiające i fascynujące zarazem. Niczym oglądanie horroru. Bo przerażające, ekscytujące, a na dodatek prawdziwe. Wie pani, szalenie bolesna jest świadomość, że nic z tym nie można zrobić. Wczoraj przeczytałem, że we Frankfurcie jakiś człowiek wepchnął pod pociąg matkę z dzieckiem. Może to efekt zaburzeń psychicznych, ale spychanie innych aut na pobocze czy niepuszczanie karetki na sygnale to jest właśnie coś w rodzaju spychania z peronu kobiety z dzieckiem. Tylko mniej drastyczne. W psychice agresora działa dość podobny mechanizm.
Czymś odwrotnym jest zatrzymanie się przed pasami i pokazanie gestem pieszym, że mogą przejść. Jakąż niebywałą satysfakcję można czuć z takiego zachowania! Musi być ktoś, kto zacznie to robić, żeby inni mieli kogo naśladować.
Kiedyś początkujący kierowcy naklejali na szybę auta zielony listek. Traktowano ich z dużą ostrożnością i pobłażliwością. Zysk społeczny był spory. Taki kierowca musiał się co prawda zmierzyć z tym, że z niego czasem kpiono, ale przynajmniej czuł się bezpieczniej. A my dzisiaj już nie jeździmy samochodami. My walczymy. O włączenie się do ruchu, o wyprzedzenie innego auta, o miejsce na parkingu. Proszę spojrzeć, jak ludzie dzisiaj niechlujnie parkują, nie dbając o to, że zajmują dwa miejsca. Nie ma refleksji: "Może ktoś jeszcze sobie tu stanie". A jak pani zwróci uwagę, to się jeszcze może narazić na bęcki.
Skąd to się w nas bierze?
Sytuacje drogowe są papierkiem lakmusowym tego, co się dzieje w społeczeństwie. Mam wrażenie, że Polska jest cały czas jednym wielkim stanem przejściowym.
Dochodzi do tego, że niektórzy boją się przejechać autem przez miasto. Nie dlatego, że nie ogarną liczby zmiennych: świateł, znaków, tramwajów. Obawiają się braku akceptacji innych kierowców, tego, że ktoś będzie na nich trąbił, poganiał. Że podpadną innemu użytkownikowi ruchu i że sobie z tym nie poradzą. A frustracja spowoduje, że przestaną rozsądnie kierować autem.
Ja niedawno sprzedałam samochód i poruszam się niemal wyłącznie komunikacją miejską. Jeżdżenie po Warszawie kosztowało mnie zbyt wiele nerwów.
To jest jakieś rozwiązanie. Sytuacja drogowa w każdym z nas wyzwala określone mechanizmy. Nawet osoba spokojna, ciepła, uporządkowana poddaje się ogólnemu napięciu. I zaczyna się zachowywać inaczej niż zwykle - nerwowo, pokrzykuje, przeklina. Ale po wyjściu z auta wszystko wraca u niej do normy. To naturalne, niegroźne, z tym nie walczmy.
Czasem pytam zawodowego kierowcę: "Co pan robi z tą swoją złością, gdy ktoś z powodu małego rozumku zajedzie panu drogę?". Najmniej szkodliwy i najbardziej akceptowalny oraz pożądany jest wulgaryzm, oczywiście najlepiej w samotności, nie w obecności dzieci. Doskonale rozładowuje napięcie. Kiedyś kierowca autobusu powiedział mi, że wychodzi z kabiny i kopie koło. W porządku, niech sobie kopie. Na szczęście część kierowców wie, że agresja na drodze, wymierzona w innych jej użytkowników, jest nieakceptowalna, więc radzi sobie z nią w bezpieczny sposób.
Wojciech Korchut . Psycholog z ponad 30-letnim doświadczeniem, doktor nauk o zdrowiu. Kierownik studiów podyplomowych na Uniwersytecie SWPS z zakresu psychologii transportu i psychodiagnostyki. Był asystentem w Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach, biegłym sądowym oraz współzałożycielem i terapeutą Poradni Leczenia Nerwic w Tychach.
Angelika Swoboda . Dziennikarka Weekend.Gazeta.pl. Zaczynała jako reporterka kryminalna w "Gazecie Wyborczej", pracowała też w "Super Expressie" i "Fakcie". Pasjonatka psów, mądrych ludzi, z którymi rozmawia też w podcaście " Miłość i Swoboda ", kawy i sportowych samochodów.
CHCESZ DOSTAWAĆ WIĘCEJ DARMOWYCH REPORTAŻY, POGŁĘBIONYCH WYWIADÓW, CIEKAWYCH SYLWETEK - POLUB NAS NA FACEBOOKU
