Który tatuaż był pierwszy?
Ten, który trafił na okładkę książki. Pewnej wiosny byłem z kochanką na Helu. Gdy wracaliśmy z plaży i usiedliśmy, żeby wysypać piasek z butów, zauważyłem, że stoi przede mną mężczyzna z pokracznym, ale niesamowicie ekspresyjnym wielorybem wydziaranym na przedramieniu. Ponieważ zawsze interesowały mnie protoformy kultury i szeroko pojęty pop, a rzecz była uwodzicielska, strzeliłem mu zdjęcie. Potem zrobiłem jeszcze dwa inne i tak archiwum zaczęło powoli rosnąć. Później już świadomie poszedłem tym tropem.
Domyślam się, że nie zawsze łatwo było dostrzec te interesujące pana tatuaże w przestrzeni publicznej?
W pewnym momencie człowiek wyrabia sobie swoisty szósty zmysł, reaguje na każdą plamkę sinego tuszu na ciele. Gdy widziałem, że na oko 60-letniemu mężczyźnie spod mankietów wystaje coś narysowanego grubą kreską, podchodziłem i zagadywałem. Mówiłem, że interesują mnie kolki [tatuaże wykonywane igłą lub struną od gitary, zaostrzonym drutem - przyp. red.], oldskulowe tatuaże z czasów PRL-u i pytałem, czy mógłby mi pokazać, co nosi na skórze.
Tak po prostu podchodził pan do tych mężczyzn i pytał, czy może ich sfotografować?
Tak. I zaledwie kilka z blisko 200 osób, które poprosiłem o pozowanie, mi odmówiło.
Dlaczego?
Zazwyczaj byli to ludzie mający pojedynczy tatuaż, który uważali za szpecący błąd młodości. Zdarzało się też, że to kobieta rozpinała parasol ochronny nad swoim facetem i zabraniała mu się fotografować. Szanuję to i uważam za całkowicie zrozumiałe, że ktoś próbuje odciąć się od kryminalnej przeszłości swojego partnera.
Nie robię jednak zdjęć do tabloidu, moim celem nie jest wyśmianie nieudolnie zrobionych tatuaży. One mnie autentycznie poruszają. Traktowałem swoich bohaterów poważnie i z respektem, tłumaczyłem im, że jestem zainteresowany zjawiskiem zanikającego fenomenu, że dziś tatuaż jest już czymś odmiennym, a to oni właśnie są dla mnie protoplastami tego fenomenu. Wymagało to szybkiego porozumienia, zwłaszcza że fotografie takie implikują przekroczenie bariery prywatności. Zwykle musiałem namawiać dopiero co poznanego człowieka, żeby poszedł ze mną w jakieś ustronne miejsce, gdzie będzie spokojniej, gdzie zrobię lepsze zdjęcie, poprosić, żeby zdjął koszulę, a czasem nawet i spodnie, bo powiedział mi wcześniej, że na udach również ma coś ciekawego. Większość spotkanych osób godziła się na takie odstępstwo od norm codzienności.
Niektórzy nie chcieli, żebym fotografował ich twarze, ale zdarzali się też tacy, którzy nie mieli z tym problemu. A ponieważ byli interesujący i charakterystyczni, robiłem im też portrety.
Wieloryb należał do marynarza, ale większość tatuaży, jakie pojawiają się na wystawie i w książce to tatuaże więzienne.
Gdy zaczynałem projekt, spodziewałem się, że proporcja między tatuażem więziennym, wojskowym a marynarskim będzie podobna. Dopiero gdy zdjęć zaczęło przybywać, uświadomiłem sobie, że więzienny tatuaż zdecydowanie dominuje. 90 procent tatuaży, jakie sfotografowałem, powstało w zakładach karnych. Jeżeli się zastanowić, okazuje się to logiczne. W rejs płynie się na kilka tygodni, może miesięcy, do wojska idzie się na dwa lata, do więzienia na 5, 10, 15, a czasem i więcej. Wielu sfotografowanych przeze mnie ludzi to recydywiści, dla których krótkie momenty wolności przeplatają się z długimi okresami spędzanymi w więzieniu. Nie pytałem ich o przeszłość kryminalną, ale niektórzy sami mi opowiadali, za co siedzieli lub jak długie mieli wyroki. W przypadku pana Mariana suma kar wynosiła 32 lata. Dziś uważam za oczywiste, że to więźniowie byli ludźmi, którzy mieli najwięcej czasu do zabicia i najwięcej powodów do tego, żeby wykrzyczeć swoje emocje na skórze.
Jakie motywy powtarzają się najczęściej pośród tatuaży więziennych?
To zależy, kiedy tatuaż został zrobiony. Jeżeli ktoś ma wytatuowane postacie z Dzikiego Zachodu, to prawdopodobnie uwiecznił je w latach 40., 50., góra 60. Jeden z najstarszych tatuaży, jakie sfotografowałem, przedstawia kowboja i jak przekonywał mnie jego właściciel, został zrobiony w 1942 r. (zdjęcie powyżej). Im później, tym bardziej ten westernowy mit blednie. Z kolei jeśli ktoś ma humorystyczne tatuaże tzw. śmieszki, postacie paradisneyowskie, z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać, że były one robione w latach 70.
Mamy też uniwersalne motywy będące symbolami męskiej mocy i temperamentu: sztylety, czaszki, symbole karciane, kielichy z winem, bestie, tygrysy i węże. Na wielu tatuażach pojawia się motyw bandyty, czasem mającego swoje korzenie w apaszowskim micie zbójcy o twarzy zasłoniętej kraciastą chustą czy sycylijskiego mafioza w typie postaci granych przez Ala Pacino, a w latach 70. wręcz ozdobionego turbanem Ali Baby, traktowanego jako synonim powodzenia u kobiet i bogactwa.
Motywem wiodącym jest jednak kobieta.
Absolutnie dominującym, co z początku mnie zaskoczyło. Kobieta występuje w tych tatuażach na kilku poziomach. Czasem jest to konkretna osoba - matka, żona, dziewczyna, kochanka. Rzadziej to konkretna postać: idolka kina czy estrady - w tym wypadku zdecydowanie prym wiodą Pola Raksa i Katarzyna Figura. Jednak najczęściej pojawia się motyw kobiety wyidealizowanej i silnie uprzedmiotowionej, funkcjonującej jako obiekt pożądania i zachwytu. Niekiedy jest to bujna rozpustna dziwa, innym razem anioł - kobieta wzniosła, o prześlicznej twarzy.
Większość tatuaży z kobietami nie jest jednak przesadnie wyuzdana czy wulgarna.
Wulgarność nieuchronnie towarzyszy erotyce, choć niekoniecznie ją dominuje. Jeden z fotografowanych przeze mnie mężczyzn (zdjęcie poniżej) miał na ciele wytatuowane imiona dwóch kobiet - wyraźne komunikaty sentymentalne, a jednocześnie nosił na sobie obsceniczne frazy. Na jego pięknym, płaskim brzuchu można przeczytać inskrypcje: "dmuchaj w puzon, patrz na nuty" oraz "tylko dla pań" - skądinąd więzienne klasyki. Na ramieniu, w zgięciu łokcia, gdzie pobiera się krew, pojawia się inny, charakterystyczny i często spotykany rym: "gdy pobierzesz krew rzetelnie, to wyliżę ci patelnię". Prowokacyjny tatuaż adresowany do pielęgniarki spełniający swą funkcję w momencie, kiedy mężczyzna ma ułamkowy kontakt z kobietą w więziennym ambulatorium.
Udokumentowałem również tatuaż przedstawiający kobietę heterę ze szponą zamiast ręki. W tym przypadku był to wyraźny komunikat nienawiści do dziewczyny, która zdradziła, jej imię było wielokrotnie przekreślone.
Zdarzają się też tatuaże wyrażające silną konfuzję w relacji z kobietami. Jeden z moich protagonistów nosi na ciele mnogość obrazów przedstawiających tyleż wyuzdane rozpustnice, co wyidealizowane portrety pięknych pań. Na jego plecach króluje portret podwójny Olivii Newton-John i Johna Travolty znany z okładki soundtracku musicalu "Grease" (zdjęcie poniżej). Jest to historia stricte sentymentalna - piękna współczesna bajka o miłości. Ma on jednocześnie na lędźwiach wytatuowany napis "kobieta zabawka do łóżka", co jest już mocno degradującym komunikatem. Indywidualne rozczarowanie łatwo zamienia się w niechęć do całego kobiecego plemienia. Tak rodzi się mizoginia: w oddaleniu od kobiety, z tęsknoty, bólu i samotności. Jak by na to nie patrzeć, największe uniesienie estetyczne i zachwyt osiągane są wskutek doświadczania kobiecego piękna. Więzienie to ekwiwalent czyśćca, czy wręcz piekła, przestrzeń umiejscowiona poza pełnią życia. Tęskni się za tym, co jest jego personifikacją. Za spełnieniem, tyleż erotycznym, co romantycznym. Za tym czymś-kimś, co-kto zaspokaja poczucie bezpieczeństwa, sprawia, że przestajemy czuć się tak straszliwie samotni. Samotność będąca fundamentem ludzkiej kondycji jest o wiele bardziej dotkliwa w sytuacjach opresyjnych i w okresach izolacji. Wtedy też niezwykle silnie pojawia się tęsknota za tym, co najbardziej fundamentalne i ludzkie - za potrzebą bliskości.
Ma pan swoje ulubione tatuaże?
Mam ogromną słabość do tatuaży pana Marka (zdjęcie powyżej). Podoba mi się surowość jego dziar, to, że są robione grubą krechą. Jest nimi opieczętowany jak kalkomaniami oznakowany może być dziecinny pokoik. Poza tym pan Marek był niesamowicie przekonujący jako postać, charakterny, przy czym niezwykle sympatyczny, a jednocześnie okrutnie zniszczony życiem. Miał bardzo poważną historię kryminalną, która obejmowała całą jego rodzinę. Szczegółów nie znam, ale zdecydowanie nie jest to bajka dla grzecznych dzieci. Fotografowałem zarówno jego, jak i dwóch z jego synów, w czasie gdy przebywali na wolności i odwiedzali go na warszawskiej Olimpii.
Czasem kombinacja tatuażu i brutalizacji własnego ciała sprawia, że rysunek staje się bardziej wymowny. Na Świebodzkim we Wrocławiu sfotografowałem mężczyznę, który miał wytatuowany piękny żaglowiec (zdjęcie poniżej). Jednocześnie całą rękę miał pociętą sznytami [blizna, która powstała w wyniku celowego samookaleczenia - przyp. red.]. Żagle statku wyglądają jakby były smagane gwałtownymi szkwałami. Zderzenie rysunku z białymi bliznami sprawiło, że jego tatuaż stał się wyjątkowo ekspresyjny.
Wśród tatuaży praktycznie nie pojawiają się motywy religijne.
I to też jest zaskakujące. Spodziewałbym się, że w Polsce, która jest krajem ekstremalnie katolickim, będzie ich więcej. W Rosji np. pojawia się sporo tatuaży prawosławnych. U nas natrafiłem tylko cztery razy na wizerunek Chrystusa i może trzykrotnie na Matkę Boską. Przyczyna, dla której się one nie pojawiają, jest zagadką godną głębszej socjologicznej analizy. Być może determinuje to fakt, że w okresie, który eksploruję, byliśmy państwem statutowo ateistycznym, po głębokich przemianach społecznych - choć takie wyjaśnienie do końca mnie nie satysfakcjonuje.
Wśród pana bohaterów nie ma kobiet.
W ciągu 11 lat sfotografowałem tylko dwie kobiety noszące surowe dziary. W książce pojawia się jedna - pani Edyta, której sąsiad z Pragi wytatuował delfina na ramieniu (zdjęcie poniżej). Jest niewiarygodnie nieporadnie narysowany i właśnie dlatego mnie wzrusza. Wyobrażam sobie historię dziewczyny, która chciała mieć delfina, ale jedyna możliwość, jaką miała, zawiodła. Sąsiad - kolega/przyjaciel - wprawdzie zaczął dzieło, ale go nie dokończył, bo umarł. Po tym, co wykłuł, można wnioskować, że nie dysponował umiejętnościami, jakie pozwoliłyby mu stworzyć coś jednoznacznie pięknego. Z drugiej strony rysunek ten jest na tyle dziwny i naiwny, że ujął mnie swą bezbronnością i właśnie dlatego postanowiłem umieścić go w książce.
Surowych kobiecych dziar nie ma wiele. Primo - tatuaż w epoce, którą eksploruję, był zdecydowanie domeną mężczyzn, secundo - są oni bardziej skłonni do przemocy, która często doprowadziła ich do miejsc, gdzie był on podstawowym medium artystycznej ekspresji. Ponadto kobietom, wobec uwarunkowań zwyczajowo-kulturowych, decyzja o profanacji ciała nie przychodziła tak lekko jak mężczyznom. Dochodzi do tego jeszcze jeden aspekt - sam jestem mężczyzną - gdybym namawiał kobiety, żeby poszły ze mną w krzaki i zdejmowały bluzki, najpewniej odczytane byłoby to opacznie, jeżeli nie ofensywnie. To zdecydowanie przestrzeń do eksploracji dla dziewczyn.
Fotografował pan swoich bohaterów przez 11 lat. To jeden z najdłuższych pana projektów.
Praca nad projektami zajmuje mi zazwyczaj od sześciu miesięcy do dwóch lat. Projekty antropologiczne z natury wymagają więcej czasu - niewiele można zaplanować, nie wiadomo, jak często uda się natrafić na badane zjawisko. W przypadku "Dziar" dochodzi problem związany z szerokością geograficzną, pod jaką żyjemy. Jesteśmy ludem północy, pogoda u nas, choć zachwycająca w swych tak odmiennych odsłonach, jest również dość okrutna. Przynajmniej połowę roku spędzamy szczelnie okutani - tatuaże w przestrzeni publicznej ujawniają się niemal wyłącznie latem, to zjawisko sezonowe. Miałem więc możliwość rejestrowania ich przez stosunkowo krótki okres w ciągu kolejnych lat. Podsumowanie projektu było skomplikowane również z innego powodu - wyjściowo bardzo zależało mi na książce, ale dla tego typu publikacji bardzo trudno znaleźć wydawcę, który zainteresowałby się tak niszowym zjawiskiem i potrafił je umieścić na rynku wydawniczym. Tematyka, jaką podejmuję, odbiega mocno od oficjalnego, pozytywnego wizerunku świata, nie należy do takich, z którymi publiczne instytucje łatwo wchodzą w romans. Zdobycie dotacji na podobne przedsięwzięcie to nie bułka z masłem. Logistyka projektu zakładała dużą spontaniczność - nie umawiałem się na spotkania z konkretnymi osobami, nie dawałem ogłoszeń, nie jeździłem do więzień. Swoich bohaterów fotografowałem na gorąco, na ulicy.
W którym momencie uznał pan, że zamyka projekt?
Przychodzi taka chwila, gdy trzeba sobie powiedzieć, że zebrało się dostateczną ilość materiału, że jest się gotowym na to, aby pokazać go światu. Jednak tego typu projekty tak naprawdę nigdy się nie kończą. Myślę, że zdjęcia dzikich tatuaży będę robił jeszcze długo, choć zdaję sobie sprawę z tego, że to pole eksploracji będzie się powoli kurczyć. Gros osób, które sfotografowałem, jest już po sześćdziesiątce, a często dobija do osiemdziesiątki. To żywe obrazy, które będą odchodzić. I to pewnie prędzej niż później - nie są to ludzie, którzy przez całe życie uprawiali jogę i stosowali zdrowe diety, ale istoty sterane życiem, często zniszczone przez alkohol. Nie oznacza to, że zaniknie zjawisko tatuażu więziennego. Ten akurat ma przed sobą długą, choć niekoniecznie świetlaną przyszłość. Ludzie wciąż będą trafiać do więzień i robić tam sobie amatorskie tatuaże. Ale to już będą zupełnie inne rysunki.
Maurycy Gomulicki
- rocznik 1969. Artysta wizualny zajmujący się m.in. fotografią, grafiką, animacją. Ukończył Wydział Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W swoich pracach zajmuje się głównie kulturą popularną, brał na warsztat takie tematy, jak erotyczność sklepowych manekinów ("Typologie sentymentalne") czy fantazyjne nagrobki i formy oddawania czci zmarłym ("Funebre"). Mieszka w Warszawie i w Meksyku.
Jego najnowsza wystawa "Dziary" została otwarta w warszawskiej Zachęcie 20 sierpnia (kuratorka: Agnieszka Szewczyk). Potrwa do 28 października.
Dziękujemy, że przeczytałaś/eś do końca nasz artykuł. Jeżeli Ci się podobał, to wypróbuj nasz nowy newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu.
KLIKNIJ, BY ZAPISAĆ SIĘ NA NEWSLETTER >>>
Ewa Jankowska. Dziennikarka i redaktorka, absolwentka Polskiej Szkoły Reportażu. Zaczynała w Wirtualnej Polsce w dziale Kultura, publikowała wywiady w serwisie Ksiazki.wp.pl. Pracowała również serwisie Nasze Miasto i Metrowarszawa.pl, gdzie z czasem awansowała na redaktor naczelną.
